Girtiyê bi navê Zeki Bayhan, ku di sekreteriya Rêber Apo de cih digire, têgehên manîfestoya dawî ya Rêber Apo nirxand. Bayhan, sedema pêwîstiya manîfestoya nû bi guherînên gerdûnî û herêmî re girê da û got, ev manîfesto ji ber tengasiya bîrdoziya sosyalîst, ji nû ve dîzaynkirina Rojhilata Navîn û cihgirtina stratejîk a tevgera Kurd di vê pêvajoyê de pêwîst bûye.
Bayhan, têgeha entegrasyona demokratîk bi formuleya “ne cudaxwazî ne jî asîmîlasyon” pênase kir û destnîşan kir ku divê ew di çarçoveya çanda xwe-rêveberiyê de, bi qebûlkirina hevdu ya nasnameyên cuda û bi garantiyên destûrî re were destgirtin. Bayhan got ku muzakereya demokratîk, çanda nîqaş û biryargirtinê ya di navbera wekhevan de ye û divê civaka demokratîk û komara demokratîk wekî pêkhateyên ku hevdu temam dikin, bên dîtin.
Bayhan, bal kişand ser hilweşîna dewleta neteweyî ya li hemberî cîhanîbûnê û got, entegrasyona demokratîk di vê çarçoveyê de çareseriyeke azadîxwaz a civakî pêşkêş dike. Tevî metirsiyên pêvajoyê jî, wî anî ziman ku bi têkoşîna rêxistinî ya gel, serketin dikare pêk were.
Di manîfestoya dawî ya Rêber Apo de têgehên nû hene û ev têgeh di raya giştî de gelek tên nîqaşkirin. Ev ji bo baştir fêmkirina naverok û têgehên manîfestoyê, xaleke girîng e. Berî her tiştî, çima pêwîstî bi manîfestoyeke nû hat dîtin?
Berî her tiştî, ez ê vê bibêjim: Pêşniyarên Rêber Apo yên ku wî pêş xistine, bi taybetî yên di 20-25 salên dawî de derxistine holê, bi giştî divê bi hemû berhemên wî re bi hev re bên destgirtin. Ji ber ku helwesta îdeolojîk û siyasî ya li cem Rêber Apo, li ser bingeheke diyalektîkî dixebite. Em vê wekî ‘diyalektîka têkiliyê’ pênase dikin. Lewma divê têgehên hatine bikaranîn û pêşniyarên hatine pêşxistin jî di vê çarçoveyê de bên xwendin. Di diyalektîka ramanê ya Rêber Apo de demên hilpekînê hene; lê qutbûnên dramatîk nîn in. Xwendinên ku vê rastiyê paşguh dikin, zehmet e ku rastiya heyî fêm bikin.
Eger em werin ser pirsa ‘Çima manîfestoyeke nû?’: Bersiva vê pirsê pêwîstî bi analîzên dirêj heye; ji ber ku li vir tevliheviyek ji sedemên gelek-faktorî heye. Eger em di asta baldarîkirinê de bi berfirehî bi dest bixin: Dinya li cihê xwe ranaweste, berdewam dike dizîvire. Di deh salên dawî de di qada aborî-polîtîk a gerdûnî, herêmî û neteweyî de guherînên bilez qewimîn û hîn jî diqewimin. Di bîrdozî û pratîka sosyalîst de jî paşvekişînek û tengasiyeke cidî heye. Sîstema serdest tije bûye; sîstema sosyalîst jî di holê de nîn e.
Rêber Apo, pêvajoya nûkirina perspektîfa ji bo têkoşîna sosyalîst ji mêj ve daye destpêkirin. Paradîgmaya demokratîk, ekolojîk û azadiya zayendî; ev argumantasyona sosyalîst a ku li ser pêkhateyên sîstemî yên wekî sosyalîzma demokratîk, rêxistinbûna xwe-rêveber-konfederal û neteweya demokratîk bingeh digire, berê hatibû pêşkêşkirin. Ev manîfesto jî, adaptasyona wê argumantasyonê ye li gorî aborî-polîtîka rojane.
Ji bilî vê, siyaseta herêmî gelek livî; Rojhilata Navîn ji nû ve tê dîzaynkirin. Ev konjonktûr, ji Tevgera Kurd re qadeke destnîşankirin û rêvebirina cihgirtina stratejîk di siyaseta herêmê de vedike; ji bo azadiya Kurdistanê firsendên dîrokî diafirîne. Lê belê di heman demê de projeyên emperyalîst jî di dewrê de ne.
Rêber Apo, ji bo ku ev pêvajo di çarçoveyeke perspektîfeke sosyalîst de ber bi berjewendiya gelên herêmê ve biçe, destwerdanê dike. Demjimêra vê destwerdanan, li ser analîz û pêşbîniyeke Rêber Apo ye. Yên ku dînamîkên herêmê û tiştên diqewimin baş dixwînin, dikarin vê bi hêsanî bibînin. Em di asteke dişibe gotina Lenîn in ku di pêvajoya Şoreşa Sovyetê de ji bo dema destwerdana wî gotibû: “Duh zû bû, sibê dereng dibe.”
Çareserkirina pirsgirêka Kurd beşeke girîng a vê destwerdanan e; lê manîfesto ji vê pir derbas dibe. Îdiaya pêşniyarkirina çareseriyê ji bo pirsgirêkên herêmî û gerdûnî digire ser xwe. Tam ji ber vê yekê, Rêber Apo ligel perspektîfa çareseriyê ya derbarê Tirkiye û herêmê de, xebateke nû ya rêxistinbûna enternasyonal a sosyalîst jî daye destpêkirin.
Wekî ku em fêm dikin, formulasyonên wekî entegrasyona demokratîk, ne tenê bi çareseriya pirsgirêka Kurd a li Tirkiyeyê sînordar e. Entegrasyona demokratîk çi ye? Di çareseriya pirsgirêka Kurd de cihê wê çawa ye?
Erê, ev modelek e. Bêyî ku dest bidin sînorên dewletê, wekî modeleke ku çareserkirina pirsgirêkên çandî, bawerî, etnîkî û aborî bi rêya pratîkên demokratîk esas digire, dikare were pênasekirin. Rêber Apo, dema modelan çêdike, ji navdayînê zêdetir giringiyê dide esasa wê. Wekî pêwîstiya perspektîfa sosyalîst a civaka demokratîk, di hemû modelan de çarçoveyeke aborî-polîtîk ku tê de civak wekî kirde tê dîtin, diafirîne; ev jî, ji ku derê hûn dest pê bikin, we dibe ber bi xwe-rêveberiyê ve.
Ez vê ji ber vê yekê dibêjim: Ji bo ku bê fêmkirin ka têgeha ‘Entegrasyon’ di lîteratora Rêber Apo de tê çi wateyê, pêwîst e ku ew di çarçoveya ‘çanda xwe-rêveberiyê’ de were dîtin.
Entegrasyon, tê wateya yekbûnê. Lê eger em ji termînolojiya Deleuzyen sûd werbigirin, tişta ku em jê re dibêjin giştî jî, ji parçe pêk hatiye! Entegrasyon, hem ji aliyê têgehî ve hem jî ji aliyê felsefî ve hebûna zêdetirî yek rastiyê nîşan dide.
Tiştên ku dê entegre bibin tiştên cuda ne. Ev tê wê wateyê ku çareseriya entegrasyonê, berî her tiştî pêwîstî bi qebûlkirina hevdu ya cudahiyan heye.
Çareseriya entegrasyonîst a demokratîk a pirsgirêka Kurd, di vê çarçoveyê de qebûlkirin û nasnameya Kurdî hewce dike. Taybetmendiya duyemîn a temamker a entegrasyonê jî, ew e ku garantîkirina jiyanê garantiya destûrî û qanûnî ya rastiya ku hatiye qebûlkirin û naskirin û damezrandina qadên jiyanê (aborî, siyasî, çandî û hwd.) heye. Lewma çareseriya entegrasyonîst a demokratîk a pirsgirêka Kurd, ji nû ve sazkirina têkiliyên di navbera Kurdan bi xwe re û têkiliyên wan ên bi dewletê re ye.
Ev, bi piranî, rêxistinbûn û têkiliyên li gorî perspektîfa neteweya demokratîk, ku pêşbîniya avabûna azad û xweser di taybetmendiya her nasnameyê de dike, tîne ziman. Di vî warî de hemû nasname dewletê nas dikin, dewlet jî hemû nasnameyan nas dike. Hêzeke heq û berpirsiyariyên hevdu heye.
Û ya herî girîng; entegrekirina rastiyekê bi rastiyeke din re, neçarî wê rastiyê ji aliyê derfet û sînoran ve bandor dike û diguherîne. Ji ber ku yekbûn têkiliyeke nû, têkiliya nû hiqûqeke nû, hiqûqa nû jî heq û berpirsiyariyên nû ye. Ev ji bo hemû aliyên entegrasyonê derbasdar e.
Eger dewlet bi rêyeke ku “Bila her kes û her tişt biguhere, lê ez ê wekî ku ez im bimînim” tevbigere, ev ne entegrasyon, lê israrkirina asîmîlasyonê ye.
Ez dixwazim bînim bîra we ku Rêber Apo, entegrasyona demokratîk wekî “ne cudaxwazî ne jî asîmîlasyon” formule kiriye.
Tê gotin ‘muzakereya demokratîk’. Cûdahiya wê çi ye, divê em çawa fêm bikin?
Muzakereya demokratîk, muzakereya di navbera wekhevan de ye. Divê ev tenê wekî diyalogek an jî nîqaşeke ku ji bo çareserkirina pirsgirêkekî an jî pirsgirêkên taybetî hatiye pêşxistin, neyê dîtin. Muzakereya demokratîk; zimanê aborî-polîtîk a wekhevîxwaz, azadîxwaz û civakî ye. Wekî zimanekî ku têkiliya nasnameyan bi hev re û bi dewletê re, koordînasyona wan peyda dike, dikare were pênasekirin. Lewma domdar e; çand û sincê nîqaş û biryargirtinê ya ku armanc dike têkilî û pêwîstiyên civakî li ser bingeha prensîbên wekhevî û azadiyê bicîh bîne, tîne ziman.
Bê guman, ji bo çareseriyên pirsgirêkên taybetî jî têgeha ‘muzakereya demokratîk’ dikare were bikaranîn. Lê divê ev têgeh wekî mekanîzmayeke giştîtir, ku ji bûyer an jî pêvajoyên yekane derbas dibe, were dîtin.
Di manîfestoyê de têkiliya di navbera civaka demokratîk û komara demokratîk de pir tê destnîşankirin. Têkiliya wan dê çawa be?
Di ramanên Rêber Apo de civaka demokratîk, civaka xwe-rêveber e ku xwe bi xwe rêve dibe. Ev jî civaka rêxistinî ye ku dê bi vîna xwe jiyana xwe rêve bibe, mekanîzmayên xwe yên sazî di her qada aborî, çandî, siyasî û yên din de pêş xistiye.
Komara demokratîk jî, wekî sîwanek ku rêzê dide pêkhateyên civaka demokratîk, garantîya hiqûqî û polîtîk ya wan pêk tîne, dikare were dîtin.
Têkiliya wan çawa ye? Ew pêkhateyên ku hevdu temam dikin, li ser bingeha hiqûqeke wekhevîxwaz û azadîxwaz bi hev re têkildar in. Dewletek ku ne demokratîk e, nikare bi civakeke demokratîk re bijî. Ji ber vê yekê, civaka demokratîk veguherîna demokratîk a dewletê şert dike.
Divê em têkiliya entegrasyona demokratîk û civaka demokratîk jî bi heman awayî bifikirin?
Erê, çareseriya entegrasyona demokratîk, çareseriya civaka demokratîk e; tam vê tîne ziman. Tişta ku dê di çarçoveya têkiliya di navbera dewlet û civakê de civaka demokratîk pêk bîne jî, entegrasyona demokratîk e.
Naskirina civakê ji aliyê dewletê ve, pêvajoya demokratîkbûnê çi veguherînên binyadî hewce dike?
Çareseriya entegrasyonîst a demokratîk, bi wateya herî giştî, hewce dike ku dewleta neteweyî ya klasîk ji qebûlên xwe yên siyasî û hiqûqî ber bi neteweya demokratîk ve nerm bike.
Dewleta neteweyî, li gelek cihên cîhanê berê jî hatiye guhertin. Bi taybetî cîhanîbûna ku di deh salên dawî de serdest bûye, binê serweriya aborî û siyasî ya dewletên neteweyî bi awayekî girîng kola ye. Îro, hikûmetên dewletên neteweyî di asta karmendên mûçeyên bilind ên sermayeya gerdûnî de hatine daxistin. Li polîtîkayên aborî yên ku di hundirê sînorên dewleta neteweyî de têne rêvebirin, binêrin. Xizmeta kê dikin? Ya gel dikin? Polîtîkayên aborî yên neolîberal, ne tenê çavkaniyên dewlemendiyê yên di bin û ser erdê de, lê her wiha kedxwariya keda gelên dewleta neteweyî jî dikin. Û vê yekê bi destê hikûmetên neteweyî dikin. Êdî ne serweriyeke aborî ne jî siyasî ya dewletên neteweyî heye.
Parastina ku dewleta neteweyî xizmeta neteweyê dike, ji destpêkê ve çîrok bû; êdî ew çîrok jî nîn e.
Di çarçoveya têkiliya civakî û pirsgirêkên nasname-çandê de, modelên çareseriyê yên di hundirê dewletên neteweyî de modelên wekî xweserî, eyalet û federasyonê ne. Lê belê di hemû van modelan de jî, ji ber ku hevkêşe li ser parvekirina desthilatê di navbera civakên herêmî (etnîkî, çandî û hwd.) û dewleta navendî de hatiye damezrandin, ev pêkhate, ji ber ku li ser bingehê desthilatê ne, wekî dewletên neteweyî yên biçûk di nava sîstema dewleta neteweyî de dixebitin. Lewma di van modelan de aborî-polîtîka wekhevîxwaz û azadîxwaz a ku prensîba cihgirtinê pêwîst dike, nayê damezrandin. Jixwe ev model, ji ber ku li ser bingehê desthilatê ne, nakokiyên nasname-çandê yên ku dewleta neteweyî çêkiriye, çareser nakin; tenê aram dikin.
Lê belê xwe-rêveberiya federalîst a demokratîk, ne li ser parvekirina desthilatê di navbera rêveberiya dewletê û civakên herêmî de bingeh digire. Ji ber ku ev model, rastiya rêveberiyê ber bi bingehê ve belav dike û civakî dike. Ev jî ji parvekirina desthilatê bi dewletê re zêdetir, paradîgmaya rêveberiyê diguherîne û demokratîk dike. Ji bîr nekin ku modela entegrasyona demokratîk, pêkhateyeke sosyalîzma civaka demokratîk e.
Eger em ji aliyeke din ve nêzîk bibin; ev model, sînorên dewleta yekpare naguhere, her wiha di nava wê de sînorên navxweyî yên cuda jî çênake. Lê belê pêkhateya navxweyî ya dewletê li ser bingeha berjewendiyên civakî ji nû ve saz dike. Nasnameyên etnîkî, dînî û çandî yên ku di nav sînorên dewletê de dijîn, li ser bingeha hiqûqa wekhevî-azadiyê garantî dike. Ev jî tê wateya ji nû ve sazkirina dewletê ji aliyê aborî, siyasî û çandî ve.
Gelo ev di demeke kurt de dikare pêk were? Qet pêkan xûya nake. Wê demê dê çawa bibe?
Erê, ev dem û têkoşînê hewce dike. Xwendina pêvajoya çareseriyê ya ku em tê de ne, wekî pêvajoyeke ku rêya entegrasyona demokratîk vedike û ber bi wê rêyê ve diçe, dê rasteqîntir be. Bê şik, ev jî hewceyiya sazkirinên siyasî û hiqûqî dike.
Bila em bibêjin têkoşîn ji nû ve dest pê dike.
Veguherînên dîrokî yên bi vî rengî ji bo rêxistinan pir bi rîsk in. Rêxistinên ku piştî veguherînên bi vî rengî tasfiye bûne, ne kêm in. Di dawiya rojê de, hûn natirsin ku ev pêvajo bi serneketinê biqede?
Em ji tecrûbeyên dîrokî haydar in û bê guman em ditirsin. Netirsîn, dê korbûneke siyasî be. Ev pêvajoyeke dijwar e; rîsk pir in. Ji aliyekî din ve, gelê me ji van jî pêvajoyên gelekî dijwartir bi serketî derbas kir. Îro, sazbûna rêberiya me, amûrên me yên bîrdozî û polîtîk û rêxistinbûna gelê me ya pir-alî, yek ji serdemên herî geş ên dîroka me dijî.
Tevî van derfetan jî eger em bi ser neketin, dîrok me nabexşîne. Em ê bi ser bikevin. Ji ber ku dema ku me Rêber Apo rast şopandiye, me qet winda nekiriye.
Di dawiyê de hûn dixwazin tiştekî bibêjin?
Em spasiya we dikin ku we derfet da ku em deng û gotina xwe bigihînin gelê xwe û raya giştî.
Me got serketin; bila em wisa biqedînin. Rêya serketinê ji yekîtiya civakî û têkoşîna rêxistinî re derbas dibe. Em li benda tevlîbûna xurtir a gelê xwe û hevalên xwe ne di vê meşa ku Rêber Apo di şert û mercên pir dijwar de daye destpêkirin de. Pêwîstiya me heye ku em bi xwe bikevin vê rêyê, bi hev re bimeşin û vê meşê her roj hinekî din girseyî bikin.
Ji bîr nekin ku ev pêvajo, pêvajoyeke ku gel kirde ye. Heke gel bi biryardarî vê meşê bidomîne û mezin bike, ti hêz nikare li pêşiya wî bisekine. Gelê me xwedî vê hişmendiya siyasî û rêxistinbûnê ye. Wê demê, em silav û hezkirinên xwe ji her kesî re dişînin, herî zêde jî hêsaniyan dixwazin.
Rê ji bo meşê heye û her ku tê meşîn dibe rê.
*Zeki Bayhan, ku di pêvajoya ‘Aştî û Civaka Demokratîk’ a ku Rêber Apo daye destpêkirin de veguhêstin Girtîgeha Tîpa F a Ewlekariya Bilind a Îmraliyê û di sekreteriya Rêber Apo de cih digirt, ji ber pirsgirêkên tenduristiyê veguhêstin Girtîgeha Tîpa F a Hejmar 2 a Îzmîrê û li wir tê ragirtin.
*Di nav pirtûkên Bayhan ên hatine weşandin de Paradîgmaya Ekolojîk, Azadîxwazî ya Zayendî ya Demokratîk (Belge, 2011), Bîrdoziya Azadiyê ya Sedsala 21: Sosyalîzma Demokratîk (Belge, 2015), Derketina Ji Paradîgmaya Dewleta Neteweyî ya Jenosîdker: Neteweya Demokratîk (Belge, 2016) û Bilindbûna Sifirê (Weşanên Aram, 2019) hene.
