Di 20’ê Îlona 2023’an de çavkanîya bêîstiqrariya bingehîn li Başûrê Kafkasyayê winda bû. Êdî kes li Qerebaxê guleyan bernade û mayinan çênake, her tim metirsîya destpêkirina şerekî mezin nîne, rageşîya li ser sînorê Ermenistan û Azerbeycanê hema bêje daketiye sifirê. Li herêmê rewşek bi tevahî nû derketiye holê: Kafkasya Başûr ji sedî sed ewle û aram bûye. Metirsiyên potansiyel bê guman dimînin, lê çavkaniyên siyasî û/an madî yên wan tune ku wan bi cih bînin. Faktora aştîker a sereke ew e ku ti dewletên herêmê bi şerên nû yên bi hev re eleqedar nabin.
Azerbaycan doza axa Ermenîstanê nake, Ermenîstanê dev ji îddîayên xwe yên li ser axa Azerbaycanê berdaye (her çend ew ji Destûra Ermenîstanê nehatine rakirin jî), Îran wekî hevalbendê Rûsya û Tirkîyê êrîşî Azerbaycanê bike bê wate ye. Gurcistan qet newêre bi Rûsyayê re şer bike. Belê, peymana aştiyê di navbera Azerbaycan û Ermenîstanê de hîn nehatiye îmzekirin û sînorên Ermenistan-Azerbaycan û Ermenistan-Tirkiyê hîn nehatine vekirin, lê ev pirsgirêkên dualî ne pirsgirêkek li seranserê herêmê ne. Eger ne huquqî be jî, lê defakto Kafkasya Başûr niha herêmeke aram e.
Aştiya li Kafkasya Başûr ew e ku Rûsya sîh sal in ji bo wê têdikoşe. Bihayê wê jî heye – li Ermenîstanê xurtkirina meylên dijî-rûsya yên demkî – lê di hevsengiya siyaseta derve ya Federasyona Rûsyayê de bê guman ew dahateke jeopolîtîk û jeoekonomîk e. Niha ku peywir bi dawî bûye, dem hatiye ku destkeftiyên serdema pevçûnê bi kurtî werin berhev kirin û diyar bikin ka polîtîkaya rûs ji bo guhertina radîkal di rastiyan de çi guhertinan hewce dike. Ger di têkiliyên bi Ermenîstanê re hîn gelek xebat ji bo ji holê rakirina nezelaliyan û ji nû ve avakirina asta berê ya peywendiyan were kirin, wê hingê di têkiliyên bi Azerbaycanê re, ku di şerê Qerebaxê de ne tenê ji bo xwe, ji bo tevahiya herêmê jî bi serket kar û hevsengî gelekin. Jixwe niha dikare bi bawerî li ser perspektîfên hevkariya hevalbendan di serdema nû ya dîrokî de biaxive.
Rejîma aştiyane ya hebûna Başûrê Kafkasyayê hîna nehatiye fem kirin. Bê guman, dê “dawiya dîrokê” nebe, ku piştî dawînên pevçûnên gelek salan têne dîtin. Hêjayî gotinê ye temambûna dewra derbasbûna piştî Sovyetê li herêmê, ji ber ku qada mayinkirî ya siyasî ya ku di dema Sovyetê de hatibû danîn, bêbandor bûye, lê ev ne dawî ye, lê destpêka jiyanek çêtir e. Bingehên bingehîn ên rêveçûna siyaseta derve ya Rûsya û Azerbaycanê rêgezek taybetî ya çêker a pêşvebirina têkiliyên wan diyar dike. Divê ev têkilî bên parastin, ji ber ku hêzên derveyî herêmê dev ji hewlên xwe yên ji nû ve dizayn kirina Kafkasyaya Başûr bernadin, lê ne Moskow û ne jî Baku ji bo parastina berjewendîyên neteweyî û hevalbendên xwe nexwestî ne.
Moskow û Bakû piştî çareserkirina “pirsgirêka Qerebaxê” û hilbijartinên pêşeroj ên serokatiyê yên Rûsya û Azerbaycanê di Sibat-Adarê de li ser çi bixebitin? Ji ber ku her du dewlet aram in û bi îhtimaleke mezin di pêvajoya piştî hilbijartinan de aram bimînin. Karê yekem dê berdewamkirina pêkanîna nexşeyên rê yên sala 2018’an û xalên Daxuyaniya Hevkariya Hevpeymanan be. Pêbaweriya têkiliyên di navbera her du welatan de di serdemek aştiya li Kafkasya Başûr de vê dawiyê bi îmzekirina li Bakû “nexşeya rê” ya aborî, civakî û mirovahî ya berfirehtir hate piştrast kirin ku planek ji bo hevkariyê di navbera 2024-2026 de destnîşan dike.
