Buroya Hiqûqê ya Sedsalê, rapora tespit û çavdêriyan a 2023’an a girtiyên Girtîgeha Tîpa F a Ewlehiya Bilind a Îmraliyê Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan û girtiyên din Hamîlî Yildirim, Omer Hayri Konar û Veysi Aktaş bi raya giştî re parve kir. Buroya Hiqûqê rapor li avahiya xwe ya Buroya Hiqûqê ya Sedsalê ya Stenbolê bi raya giştî re parve kir. Di raporê de cih da pêvajoya avakirina Girtîgeha Îmraliyê û geşedanên piştî Abdullah Ocalan anîn vê zindanê parve kir.
3 SAL IN AGAHÎ NAYÊ GIRTIN
Di ketina raporê de hat diyar kirin ku Girtîgeha Giravê ya Îmraliyê bi taybetiya “teecrîda di nava tecrîdê de” wekî hucreya yek kesî hatiye avakirin. Di raporê de hat destnîşan kirin ku heta Mijdara 2009’an tenê Abdullah Ocalan bi tenê li vê giravê hat girtin û wiha hat gotin: “Piştî 2009’an girtîgeh nû kirin û hucreyên pêvek lê hatin zêdekirin. Piştî zêdekirina hucreyan girtiyên din sewqî vê girtîgeha giravê kirin. Pergala Tecrîdê ya Îmraliyê ku li gorî Birêz Ocalan hatibû amadekirin, girtiyên din jî bi vê pergala tecrîdê re rû bi rû man. Heta mijdara 2009’an girtîgeha Îmraliyê ji bo izolasyona yek kesî hatibû avakirin. Piştî mijdara 2009’an rejîma îzolasyonê kirin izolasyona komî. Ev girtî piştî 6 salan li Îmraliyê hatin girtin sewqî girtîgehek din kirin. Di 16-17’ê Adara 2015’an de li şûna van girtiyan muwekilên me Birêz Hamîlî Yildirim, Omer Hayri Konar û Veysi Aktaş, bi her awayî di şertên Birêz Ocalan ê tecrîda mutlaq de hatin girtin. Niha nêzî 3 sal in bi tu awayî agahî j wan nayê girtin.”
AXAFTINA TELEFONÊ YA DAWÎ: 25 ADAR 2021
Di beşa raporê ya “Halê bêagahî û Bêtêkiliya Mutlaq” de hat gotin ku Abdullah Ocalan ji 15’ê sibata 1999’an heta niha du hucreya yek kesî de tê girtin û ev agahî hatin dayîn: “Di 17’ê mijdara 2009’an de her çend 5 girtî birin Girtîgeha Îmraliyê jî, girtî di nava hefteyê de rojê 23 saetan, di dawiya hefteyê de jî rojê 24 saetan di hucreya yek kesî de hatin girtin. Di 12 salên ewil de mafê hevdîtina bi parêzeran re li dijî zagonan tenê bi hefteyê rojekê û saetekê hat bisînordarkirin. Ev mafa jî bi hincetên ‘muxalefeta hewayê’ û ‘Keştî xerabe ye’ hat astengkirin. Ji 27’ê Tîrmeha 2011’an heta îro, parêzer tenê di meha gulan, tebaxa 2019’an de 5 caran çûn Îmraliyê û hevdîtin pêk anîn. Piştî 7’ê tebaxa 2019’an êdî hevdîtina parêzeran a bi girtiyan re hat qutkirin. Ji sala 2014’an heta niha tenê 5 caran malbat çûne hevdîtina girtiyên Îmraliyê. Herî dawî birayê Ocalan Mehmet Ocalan di 3’ê Adara 2020’an de rû bi rû hevdîtin kir. Ji roja girtina Birêz Ocalan heta tenê 2 caran (27 Nisan 2020 û 25 Adar 2021 ) 2 caran bi telefonê bi malbatê re axivî ye. Axaftina telefonê ya 25’ê Adara 2021’an jî di nêvî de hatiye qutkirin. Axaftin di nêvî de hatiye qutkirin. Ji wê rojê heta niha tu agahî ji Birêz Ocalan û girtiyên din nayê girtin.”
YILDIRIM: 8 SAL IN 2 BI MALBATÊ RE AXIVÎ
Birêz Çetîn Aktaş û Birêz Nasrullah Kuranê ku di 16-17’ê Adara 2015’an de sewqî Îmraliyê hatin kirin di 26’ê Kanûna 2015’an de li derveyî daxwaza wan ew birin Girtîgeha Girtî ya Marmarayê û ji xeynî Birêz Ocalan 3 muwekîl mane. Muwekîl Hamîlî Yildirim ji 29’ê Adara 2015’an ve ku anîn Girtîgeha Girava Îmraliyê heta niha destûr nayê dayîn ku bi parêzerên xwe re jî hevdîtinê pêk bîne. Di nava 8 salan de tenê du caran karîbû bi malbatê re hevdîtinê bike. Hevdîtina herî dawî ya rûbirû bi wî re hevdîtina malbatê ya di 12’ê Tebaxa 2019’an de bû. Wî tenê karîbû du caran, 27’ê Nîsana 2020’an û 25’ê Adara 2021’ê, bi têlefonê biaxive. Ji 25’ê Adara 2021’ê û vir ve tu agahî jê nayê stendin.
KONAR: DESTÛR NEDAN KU BI PARÊZERÊN XWE RE HEVDÎTINÊ BIKE
Muwekîl Omer Hayrî Konar ji 16-17’ê Adara 2015’an û vir ve ku birin Girtîgeha Girava Îmraliyê tu carî destûr nayê dayîn ku bi parêzerên xwe re hevdîtinê pêk bîne. Di nava 8 salan de tenê 3 caran karîbû bi malbatê re hevdîtinê bike. Hevdîtina herî dawî ya rûbirû bi wî re di 3’yê Adara 2020’an de bû. Piştî birin Girtîgeha Girava Îmraliyê, ji ber şewbê di 27’ê Nîsana 2020’an de careke din bi telefonê hevdîtin pêk anî. Serdozgeriyê agahî da malbatê ku bi hinceta li dijî şert û mercên ragirtinê îtîraz kiriye, tevlî telefona 25’ê Adara 2021’ê nebûye. Ji 27’ê Nîsana 2020’an û vir ve tu agahî jê nayê stendin.
AKTAŞ: DI 8 SALAN DE KARÎ 3 CARAN BI MALBATA XWE RE HEVDÎTINÊ BIKE
Muwekîl Veysî Aktaş ji 16-17’ê Adara 2015’an ve ku birin Girtîgeha Girava Îmraliyê tu carî destûr nayê dayîn ku bi parêzerên xwe re hevdîtinê pêk bîne. Di nava 8 salan de tenê 3 caran karîbû bi malbatê re hevdîtinê bike. Hevdîtina herî dawî ya rûbirû bi wî re di 3’ê Adara 2020’an de bû. Di 27’ê Nîsana 2020’an de, ji ber nexweşiya berbelav destûr hat dayîn ku ew carekê bi têlefonê biaxive. Serdozgeriyê agahî da malbatê ku bi hinceta li dijî şert û mercên ragirtinê îtîraz kiriye, tevlî telefona 25’ê Adara 2021’an nebûye. Ji 27’ê Nîsana 2020’an û vir ve tu agahî jê nayê stendin.
SERLÊDANÊN KU TÊN KIRIN, RAGIHANDIN Û ASTENGIYÊN SERDANÊ
Ji bo ku em bi muwekîlên xwe re hevdîtinê pêk bînin her hefte ji aliyê malbat, wasî û parêzeran ve serî li Serdozgeriya Komarê ya Bûrsayê ya li Girtîgeha Girava Îmraliyê û Midûriyeta Saziya Cezayê Girtî ya Ewlekariya Bilind a Tîpa F a Îmraliyê didin. Di sala 2023’an de 110 serlêdanên ji bo hevdîtina parêzeran û 59 serlêdanên ji bo hevdîtina malbatê ji her du deveran re hatine kirin û bê bersiv mane. Ji van 14 serlêdanên parêzer û 10 serlêdanên malbatan
jî ji ber erdhejê pêk hatin û di vê rewşa ku qanûn hevdîtinên mecbûrî ferz dike de jî destûr nehat dayîn ku malbat û parêzer hevdîtinê pêk bînin. Nayê zanîn ku nameyên me yên di nava salekê de hatine şandin gihiştine mûwekîlan an na. Lê belê, nameyek nivîskî ku ji hêla xerîdaran ve hatî nivîsandin ji me re nehatiye şandin.
Her wiha qedexeya li ser têlefonê ji 25’ê Adara 2021’ê ve di sala 2023’an de jî berdewam dike; Di rewşên ku qanûn hewce dike, wek erdhejê jî, telefon nehat kirin. Di 6’ê Sibata 2023’an de ji ber erdheja ku navenda wê Mereş bû û li parêzgehên Semsûr, Antakya, Osmaniye, Edene, Riha, Dîlok, Elezîz, Meletî û Amedê pêk hat, di 6’ê Sibata 2023’an de wendahiyên canî û xisarên gelek zêde xemgîn qewimîn û malbatên muwekîlên me yên li Girtîgeha Îmraliyê jî li van herêman diman, ji 6’ê Sibatê heta 17’ê Sibatê her roj 12 caran parêzer û 9 caran malbat ji bo bi muwekîlên me re hevdîtinê bikin serî li Serdozgeriya Komarê ya Bûrsayê û Midûriyeta Girtîgeha Îmraliyê dan. Lê belê tu bersiv ji van serlêdanan re nehat dayîn. Her wiha di rewşên wiha de girtiyên muwekîl li gorî qanûna bi hejmara 5275’an destûr nayê dayîn ku bi telefon, name û faksê bi malbatên xwe re têkiliyê deynin. Ev rewş û erdhej hat bibîrxistin ku, bi hinceta “cizayên dîsîplînê û qerarên qedexeya parêzeran hêj di meriyetê de ne” li ser serlêdana ku li Dadgeriya Înfazê ya Bûrsayê hat kirin, wekî ku erdhej çênebûbe, bersivên redkirina “asayî” hatin dubarekirin. Li dijî vê biryara eşkere neqanûnî jî nerazîbûn hatin redkirin. Mijar sewqî Dadgeha Destûra Bingehîn (AYM) hat kirin û doz hê jî didome.
Piştî erdheja 6’ê Sibatê ya Mereşê, erdhejên bi îhtimaleke mezin li Behra Marmarayê biqewimin bûn rojeva sereke û mijara nûçeyan. Her wiha gelek nêrîn û raporên pisporan ji raya giştî re hatin ragihandin. Di rojên ku ev nîqaş dewam dikirin, di 4’ê Kanûna 2023’an de li Behra Gemlîkê bi hêza 5,1’ê erdhejek pêk hat. Ji ber van sedeman di 5, 7 û 8’ê Kanûna 2023’an de serî li Serdozgeriya Komarê ya Bursayê û Midûriyeta Girtîgeha Girtî ya Ewlekariya Bilind a Tîpa F a Îmraliyê dabûn. Daxwazên hevdîtinên lezgîn ên ji bo hînbûna rewşa Birêz Ocalan û muwekîlên din û şopandina şert û mercên wan, mîna daxwazên din bê bersiv hatin hiştin. Lê di rojên pêş de erdhejek din bi mezinahiya 3’an pêk hat û pişt re jî erdheja dawî ya bi pileya 4,1 di 17’ê Kanûnê de li Yalova Çinarcikê pêk hat. Piştî van erdhejan, di bin ronahiya agahiyên ku ji raya giştî re hatine girtin, girîng e ku van aliyên cihê erdnîgarî yên Girtîgeha Girava Îmraliyê ji hev cuda bên nirxandin.
ASTENGKIRINA HEVDÎTINAN
Pratîka astengkirina hevdîtinên malbatê, bi hinceta cezayên dîsîplînê yên bêbawer ên li hemberî muwekîlên ku her sê mehan carekê tê dubarekirin, di sala 2023’an de bênavber dewam kir. Şopandina cezayên dîsîplînê ku roj û hejmara wan nehat ragihandin, êdî nehat kontrolkirin û tenê ji texmînan re ma. Bi vî awayî, lêpirsînên dîsîplînê yên di nava salekê de hatin kirin, cezayên dîsîplînê yên hatin birîn û pêvajoya înfazê ya têkildarî wan, tevî hemû serlêdanên me jî bi dizî ji parêzeran hatin kirin; Daxwaza qeydkirina UYAP, delîl, bingeh û belgeyên serlêdanê hatin redkirin. Lê belê ji bo pêşî li mafên destûrî yên îtîraz û serlêdanê bê girtin, pêvajo bi temamî ji kontrola qanûnî bêpar in. Her wiha îtîrazên me yên di çarçoveya demên muhtemel ên îtîrazê de ne, hatin sekinandin û nehatin girtin. Ji ber vê yekê, cezayên dîsîplînê bi sextekarî li ser muwekîlên ku hemû têkiliyên wan bi cîhana derve re qut bûne û nikaribûn piştgiriya qanûnî wergirin, bi dawî bû. Bi dorpêçkirina qanûnê rejîmeke cezakirinê ya xerab hatiye avakirin. Qedexe li ser serdanên malbatî û wasiyan ên ku pêk nayên, bi çêkirina hincetên negirêdayî (wekî meşa di dema çalakiyên werzîşê de), ku bê sedem in û ne bingehên qanûnî û madî ne, hatine sepandin. Digel ku çalakiya werzîşê dikare di bûyera “bêdîsîplînek” a îdiakirî de di çalakiya werzîşê de were sînordarkirin, karanîna wê wekî sedemek qedexekirina serdanên malbat û wasiyan ên ku bi wê re ne têkildar in neqanûnî ye. Lê di xala 3’em a xala 43’em a qanûna bi hejmara 5275’em de, “Di hevdîtinên bi rayedarên fermî û xwedî erk, parêzer û nûnerên hiqûqî re, hukmê vê madeyê nayê pêkanîn.” Tevî hin astengiyên di warê nûnertiya hiqûqî de, ji bo ku wasiyê xwe bigire jî hatiye pêkanîn. Di vê serdemê de hin gavên bi vî rengî hatin avêtin, di meqamên îdarî û dadwerî de kesên berpirsiyar wek damezrînerên qanûnan xebitîn. Bi vî awayî serî li dadgeha qanûna bingehîn dabûn ku li dijî şêwazên êşkenceyê û binpêkirinên sîstematîk ên
mafan ên di nava cezayên dîsîplînê de cih digirin, serlêdan kirin.
SERLÊDANÊN LI AYM’Ê
Biryara qedexeya serdanê ya parêzeran a 6 mehan a ku di sala 2022’an de ji aliyê Dadweriya Înfazê ya Bûrsayê ve hatibû dayîn, di sala 2023’an de jî hat sepandin. Di 27’ê Nîsana 2023’an de ji bo ku di dawiya qedexeyê de nêrîna parêzeran bê girtin serî li Dadgeriya Înfazê ya Bursayê dabû. Lê belê hat hînbûn ku rojek berê 6 meh qedexeya hevdîtina bi parêzer re hatibû ragihandin. Di dawiya vê qedexeyê de di 30.10.2023’an de ji bo hevdîtinên parêzeran serlêdanên nû li dadgehê hatin kirin. Lê vê carê jî hat hînbûn ku rojek piştî serlêdana îfadeyê ya li Dadgeriya Înfazê ya Bûrsayê dîsa biryara qedexeya parêzeran a 6 mehan hat dayîn. Di her du serlêdanan de jî rêveberiya girtîgehê û dozgeriyê bersiv nedaye serlêdanên hevdîtinê, biryara qedexê qediyaye, qedexe û şert û mercên girtîgehê li dijî qedexeya êşkenceyê ne û hevdîtinên parêzeran divê demildest bê dayîn. Hate xwestin ku prensîb û bingeha biryarên qedexeyê ji parêzeran re bê ragihandin û qeydên UYAP’ê bên çêkirin, ji bo muwekîl karibin bi parêzerên xwe re hevdîtinê bikin jî daxwaz û gilî hatin kirin. Lê belê ev daxwaz jî hatin redkirin. Li dijî qedexeyên hevdîtinên parêzeran ên ku di heman demê de bi dizî tên kirin, ji kontrola hiqûqî re girtî ne, bingeha hiqûqî tune ye, şert û mercên girtîgehê nemirovî ne, nayên pêşbînîkirin û li ser esasê giştî û razber hatine girtin, bi sedemên ewlehiyê serî li Dadgeha Destûra Bingehîn dane.
NÊRÎN GIRTINA JI WEZARETAN
Ji sala 2015’an û vir ve li ser navê girtiyên muwekîl bi dehan serlêdan li Dadgeha Destûra Bingehîn hatin kirin. Hemî serîlêdan bi demê re têne bêbandor kirin. Li dijî qedexeyên serdanê, cezayên dîsîplînê yên xapandin û ne razî, qedexekirina parêzer û telefonê ku tu bingeheke hiqûqî û madî nîne, bi taybetî ji bo rakirina rewşa nenas, bi dehan serlêdanên me hene ku di nava 9 salan de belav bûne. Ji ber ku heta niha der barê 23 serlêdanên me de tu biryar nehatine girtin, di demeke kin de, di navbera dawiya meha Adarê û serê Nîsanê de, nêrînên Wezareta Dadê yên li hemberî van serlêdanan hatin agahdarkirin. Di şert û mercên asayî de di serîlêdanê de li dijî raya wezîran 15 roj maweya bersivdayînê heye, Dadgeha Destûra Bingehîn di 23 dosyayên cuda de hema hema di heman demê de 23 nêrînên wezîran agahdar kir û li bendê bû ku em di nav 2-3 hefteyan de bersivê bidin. Her çend ji aliyê Dadgeha Destûra Bingehîn ve demek têr nehatibe dîtin jî, bersivên pêwîst ji bo nêrînên wezaretên pêwendîdar hatin dayîn.
SERLÊDAN BÊ ENCAM MAN
Ji xeynî serlêdanên di sala 2023’an de li qada herêmî hatin kirin, der barê binpêkirinên mafan ên giran ên li Îmraliyê de 8 serlêdan li Dadgeha Qanûna Bingehîn wekî dadgeha bilind hatin kirin. Yek ji van jî ji ber erdhejê kêmbûna civîn û pêwendiyan e ku li gorî qanûnan pêwîst e. Çar heb bi nebûna hevdîtinên malbat û wasiyan ve girêdayî ne. Du heb jî derheqê nehiştina hevdîtina parêzeran e. Di dawiyê de, Komîteya Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî di 6’ê Îlona 2022’an de; “Bêyî ku rastî astengdariyan bibe divê demildest parêzerên xwe bibînin.” Ji ber ku serîlêdanên ji bo tetbîqkirina qerara înfazê li rêveberî û dadgehê hatin kirin bê encam man, ji ber ku daxwaza înfazê pêk nehat serî li Dadgeha Destûra Bingehîn hat dayîn.
HINCET EWLEHÎ
Ji Dadweriya Înfazê ya Bûrsayê hat xwestin ku li gorî biryara înfazê ya jorîn a Komîteya Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî dawî li girtina muwekîlan bê anîn û muwekîl bi awayekî lezgîn û bêsînor bi parêzerên xwe yên bijartî re bigihêjin hev. Lêbelê, biryara dadgeriyê ya “bi 6 mehan sînordarkirina hevdîtinên parêzeran” wekî hincet ji bo giraniya Neteweyên Yekbûyî ya “bê astengdarî” hate destnîşankirin. Bi gotineke din, biryara/daxwaza tedbîrê ya Neteweyên Yekbûyî ji ber ku qedexekirina hevdîtinên parêzeran dê bidome, guh neda. Biryara sînordarkirinê ya ji ber sedemên ewlehiyê yên giştî û razber, ku ne xwediyê bingehek madî û qanûnî ye jî, ji qanûna Neteweyên Yekbûyî ya ku di Destûra Bingehîn de hatiye naskirin, bilindtir hatiye dîtin.
Li dijî van astengiyan serî li Dadgeha Qanûna Bingehîn hate dayîn; Li dijî xala 90’em a Dadgeha Qanûna Bingehîn dê çi biryar bê dayîn, bû cihê meraqê. Lê her çendî serlêdana me ya takekesî ya ku bingeha biryara qanûnê ya NY’yê ye jî ev zêdetirî 2 sal in li Dadgeha Qanûna Bingehîn heye jî, Dadgeha Qanûna Bingehîn di derbarê esasê serlêdanê de tu biryar nedaye. KMM’ê ya NY’ê di 19’ê Çileya 2023’an de biryara tedbîrê bi bîr xist û li bendê bû ku gavên pêwîst bên avêtin. Ji ber pêvajoyên ku Dadgeha Qanûna Bingehîn mudaxele nekir, esasê serlêdanê li bendê hişt, KMM’ê demildest daxwaza nêrînê kir, ev biryar ji aliyê dadgehên herêmî ve nehat bicihanîn û ji bo rakirina binpêkirinan careke din serî li Dadgeha Qanûna Bingehîn da. Ya ku cara duyemîn pêk hat, nîşan dide ku Îmraliyê di nava bendeke hiqûqî de hatiye girtin.
SERÎ LI YEKITIYA BAROYÊN TIRKIYEYÊ HATE DAYÎN
Ji ber ku destûr nayê dayîn bi muwekîlên me yên li Girtîgeha Îmraliyê re hevdîtin bê kirin û pêşî li xebatên me yên pîşeyî bê girtin, di 06’ê Çileya 2023’an de serî li Yekîtiya Baroyên Tirkiyeyê hat dayîn. Di serlêdanê de hate xwestin ku di mijara rakirina ji holê ya qedexeya serdana parêzeran a têkildarî muwekîlên li Girtîgeha Îmraliyê tên ragirtin 11 sal li pey xwe hiştin de serlêdan û hewldanên pêwîst bên kirin, pêkanînên pêşî li pîşeyê digirin û dij hiqûqî bên tespîtkirin û têkildarî şopandin û pêşîlêgirtina vê yekê bikevin nava hewldanên pêwîst. Lê Yekitîya Baroyan a Tirkiyeyê ji bo meşandina pîşeyî ya parêzeriyê û ji bo bidawîbûna mercên êşkenceyê yên li Îmraliyê pêvajoyeke bi bandor nemeşand.
NAMEYA JI WEZARETA DADÊ RE
Şert û mercên tecrîda mutleq ku muwekîl di nav de ne, nebûna ragihandinê û agahînegirtina ji muwekîlan ji ber sererastkirinên qanûnî û destûra bingehîn pêk tên. Di vê mijarê de di 14’ê adara 2023’yan de ji Wezareta Dadê re nameyek hatibû şandin. Di nameyê de bal hatibû kişandin ku Girtîgeha Giravê ya Îmraliyê derveyî pergala hiqûqê bê girtin û hatibû bibîrxistin ku ev bêhiqûqî û derqanûnî di bin berpirsyartiya Wezareta Dadê de ye û hate xwestin ku li gorî qanûn û hiqûqê bê tevgerîn. Lê di pêkanînê de tu guhertin çênebûne. Bi awayekî aşkere ev rewşa ku muwekîlên tê de çavkaniya xwe ji destûra bingehîn qanûnan nagire û şêweya bikaranîna xerab a peywîran e.
Hem di peymanên navneteweyî de ku Komara Tirkiyeyê aliyeke û hem jî di mevzûata neteweyî ya Komara Tirkiyeyê de, tu rêzikeke ku bingeha parastina muwekîlên me yên di şert û mercên neragihandina teqez de pêk tîne, nîne. Ji aliyê kesên pergala tecrîdê ya Îmraliyê bi israr pêk tînin ve sûcên binpêkirina qedexeya êşkenceyê, astengkirina bikaranîna mafan û peywîrê xerab bikartîne tên kirin. Giliyên me yên derbarê vê mijarê de li Lijneya Dadger û Dozgeran hatin kirin nexistine meriyetê û daxwaza me ya lêkolîna jinûve û îtîrazên me yên li dijî vê biryarê di sala 2023’yan de hatine kirin hatine redkirin.
4 CARAN SERÎ LI CPT’YÊ DAN
Komîteya Pêşîlêgirtina Êşkenceyê ya Ewropayê (CPT) ragihand ku di 22’ê Îlona 2022’an de rapora xwe ya der barê serdana Girtîgeha Girava Îmraliyê de temam kiriye û di 20’ê adara 2023’an de ji hikûmetê re şandiye. Nayê zanîn ku heta îro Tirkiye bersiva vê raporê daye yan na, ji aliyê CPT’yê ve jî tu daxuyanî nehat dayîn. Di sala 2023’an de me 4 serlêdanên cuda li CPT’ya ku ji pêşîgirtin, tesbîtkirin û ji holê rakirina êşkence, şert û mercên nemirovane û muameleya xerab di nava sînorên Konseya Ewropayê de di nava salê de berpirsyar e kir. Di van kiryaran de; Şert û mercên girtîgehê yên li Girtîgeha Girava Îmraliyê ji muameleya xerab zêdetir, rejîma cezayê heta hetayê ya girankirî, pêkanînên li dijî qedexekirina êşkenceyê û qedexekirina cudakariyê bi awayekî sîstematîk dewam dikin û ji 25’ê Adara 2021’an û vir ve rewşa girtîbûna “nefermî” didome. CPT bi tundî berdewam kir, ji mûwekilan agahî nehat, CPT bi agahiyên berfireh hat aşkerakirin ku tu pêşniyar û daxwazên wan ên berê nehatine bicihanîn, li şûna ku baş bibin, her tim li Îmraliyê xerabtir bûne, ser xeta fayê ye û ji ber vê yekê divê ewlehiya girtîgehê were lêkolînkirin. Ji ber van sedeman CPT; Daxuyaniya giştî ya der barê şert û mercên Îmraliyê de di çarçoveya xala 10/2 ya Peymana Pêşîlêgirtina Êşkenceyê ya Ewropayê de ye, Ji bo pêkanîna madeyê, bi awayekî defakto serdana Girtîgeha Girava Îmraliyê
û çavdêrî û lêkolînan, bidawîkirina qedexeyên serdanê û ji bo başkirina şert û mercên girtîgehê, tedbîr bên girtin û pêkanînên têkildar bên kirin. Lê belê sala 2023’an saleke din a ku CPT’ya ku li dijî tecrîda li Îmraliyê tu gavên bi darê zorê neavêt, bêfonksiyon û bêbandor ma.
NESEPANDINA BIRYARA HEJMARA 2’EM YA DMME’YÊ Û PÊVAJOYA ŞOPANDINÊ
Rejîma înfazê ya giran a heta hetayê ya ku ji bo Ocalan hatiye destpêkirin, di xala 25’em û xala 107’em a qanûna bi hejmara 5275’an de hatiye sererastkirin. Hate diyarkirin ku cezayê girtîgehê wê di tevahiya jiyana wî de bidome û bi tu awayî nayê qutkirin. AÎHM’ê di biryara xwe ya bi hejmara 2’an a 18’ê Adara 2014’an de ya ji bo Ocalan, biryar da ku ev rêziknameyên qanûnî li dijî qedexekirina êşkenceyê ne û diyar kir ku divê qanûn ji bo qanûnîbûnê bê guhertin. Bi serlêdanên ku ji bo pêkanîna vê biryarê hatin kirin, bi daxwaza betalkirina xalên xala 107/16 ya qanûna jimare 5275 û xala 17/4 a qanûna jimare 3713, ji Dadgeha Destûra Bingehîn re serlêdan hat kirin. Di dawiyê de, wekî ku bi biryara DMMY’ê ve hatî destnîşankirin, Hate xwestin ku Birêz Ocalan di şert û mercên berevajî qedexeya êşkenceyê ya 25 salan de tê ragirtin, ji aliyê civakî, siyasî û hiqûqî ve bê dirêjkirina girtina wî bê zêdekirin û hêviya azadiyê bibe rastî. Lê belê Dadweriya Înfazê serlêdan red kir, binpêkirinên DMMY’ê û nirxandinên di biryarê de cih negirt. Îtîraza vê biryarê jî hat redkirin. Li ser vê yekê serlêdana Dadgeha Qanûna Bingehîn a bi heman daxwazan hê jî didome.
KOMÎTEYÊ 4 BIRYAR XISTIN ROJEVA XWE
Piştî biryara Ocalan a jimara 2’em a ku dihat gotin ku cezayên girankirî yê heta mirinê bi awayê hepsa heta mirinê qedexeya êşkenceyê binpê dike, DMME’yê bi heman rengî di dozên Kaytan/Tirkiyeyê, Gurban/Tirkiyeyê û Boltan/Tirkiyeyê de biryarên binpêkirinê dan. Ev 4 dosya di Komîteya Wezîran a Konseya Ewropayê de ketin pêvajoya şopandinê, lê tevî ku Tirkiye biryarê bi cih neaniye jî, 8 sal in ji aliyê Komîteyê ve nehatine rojevê. Di sala 2021’an de OHD, ÎHD, TÎHV û TOHAV’ê bi hinceta ku biryarên DMME’yê li gorî xala 9.2’an a Rêziknameya Hundirîn pêk nayên serî li Komîteyê dabûn. Me jî li ser navê Birêz Ocalan di salên 2016, 2017, 2018, 2019, 2022 û Çileya 2023’an de li gorî xala 9.1’ê ya Rêziknameya Hundirîn a Lijneya Wezîran daxuyanî dan. Di van teblîgatan de çavdêriyên berfireh, tesbît û ravekirinên ku heta îro li gorî biryara Dadgehê gavên takekesî û binesaziyê nehatine avêtin hene. Piştî serlêdanên her du xalên 9.1 û rêziknameya 9.2, Komîteyê biryar da ku her çar biryaran têxe rojeva xwe.
KOMÎTEYÊ DAXWAZA AGAHDARKIRINÊ KIR
Komîteya Wezîran a Konseya Ewropayê ku berpirsyariya ji holê rakirina binpêkirinên di biryara mijara gotinê de ye, di biryarên xwe yên demkî yên civîna di navbera 30’ê Mijdarê – 2’yê kanûna 2021’an de diyar kir ku niha binpêkirina qedexeyê êşkence berdewam dike û tevî pêşniyara Dadgeha Tirkiyeyê jî cezayên hepsa heta hetayê yên serlêderan nayên daxistin û dîsa hat diyarkirin ku der barê mijarê da agahiyên berdest parve nekiriye û li gor biryarê
tevnegeriyaye. Bi van tesbîtan re hat diyarkirin ku divê cezayê muebbetê yê giran piştî demeke herî kêm were paşguhkirin û ji bo ku mekanîzmayek ku destûrê bide serbestberdana wan bi hincetên sûc, bê dereng tedbîrên qanûnî û yên têr bên girtin. Bi ser de, Tirkiye hat teşwîqkirin ku ji mînakên baş ên reformên ku li Dewletên din ên endam hatine pejirandin, îlhamê bigire. Di çarçoveya van biryaran de hat xwestin ku demildest van gavên pêwîst bên avêtin û heta îlona 2022’yan Komîteyê derbarê van gavan de agahdar bikin.
TIRKIYEYÊ SOZÊN XWE BI CIH NEANÎN
Tirkiye hem di plansaziyên xwe yên berê û hem jî di danûstendinên 2022’an de rejîma cezayê heta hetayê yê girankirî bi awayekî vekirî parastiye, niyeta xwe ya neguhertina qanûnan nîşan daye û diyar kiriye ku şert û mercên ku qedexeya êşkenceyê binpê dikin wê bidomin. Di derbarê daxwazên din de bersivek pêwîst neda. Di vê wateyê de ‘Pêvajoya Şopandinê’ ya Komîteya Wezîran a YE’yê di sala xwe ya dehemîn de dewam dike û di vê heyamê de jî sozên ku Tirkiyeyê li gorî xala 46’an a Peymanê girtiye, hîna bi cih neanîne.
KOMÎTEYÊ TEVAHIYA SALÊ DAXWAZÊN ME PAŞGUH KIRIN
Di 26’ê çileya 2023’an de li ser vê mijarê bi serîlêdana Komîteya Wezîran a YE’yê, ji bo şopandina biryarên demkî yên civîna Mijdar-Kanûna 2021’an, ji bo xurtkirin û ragihandina biryarên demkî yên têkildarî tedbîr û gavên bingehîn ên di vî warî de, daxwaz ji hikûmetê kir ku daxwaza binpêkirina rastî ya ku di biryara dadgehê de hatiye dîtin, daxwaz ji hikûmetê dike ku plana karekî nû ji bo çareserkirina vê pirsê pêşkêş bike, û bi berçavgirtina 9 salên derbasbûyî û heke gavên pêwîst nehatin cîbicîkirin, madeya 46/ 4 ya Peymanê ji hikûmetê re tê şandin. Hat xwestin ku pêvajoya binpêkirinê ya di xalê de hatiye diyarkirin bê destpêkirin. Lê belê Komîteya Wezîran ya Konseya Ewropayê jî li dijî ruhê biryara DMME’yê tevgeriya û tevahiya salê guh neda daxwazên me.
KAMPANYAYA ‘JI ABDULLAH OCALAN RE AZADÎ’
Di raporê de çalakiyên ku di tevahiya sala 2023’yan de ji bo azadiya fîzîkî ya Abdullah Ocalan û rakirina tecrîdê hatin lidarxistin, cih girtin. Di raporê de ev tişt jî hatin gotin: “Li aliyê din di tevahiya sala 2023’yan de li hemberî şert û mercên li Îmraliyê û polîtîkayên ku ji wir belav bûne nerazîbûnên civakî, kampanyayên îmzeyan, meşa Gemlîkê û gelek meşên din, daxuyanî, panel, konferans, komxebat û herî dawî jî grevên birçîbûnê nobetên edaletê hatine kirin. Îro grevên birçîbûnê û nobetên edaletê bi daxwaza ‘Ji Abdullah Ocalan re azadî, ji pirsgirêka Kurd re çareseriya demokratîk’ dewam dikin.
Di van demên ku heqîqet tê berevajîkirin de, tespîta rast a çavkanî û mekanîzmayên zihniyeta neçareseriyê û tespîta rast a navnîşana siberojeke azad pir girîng e. Birêz Ocalan ji sala 1993’yan û vir ve ji bo ku pirsgirêka Kurd bi rêyên demokratîk were çareserkirin, ked û hewldan daye. 25 sal in li Îmraliyê jî ji bo ku pirsgirêka Kurd li ser esasê hiqûqa navneteweyî were çareserkirin, îradeya xwe didomîne. Di her kêliya ku derfet dîtî de bang û pêşniyar kiriye, destnîşan kiriye ku ji bo çareseriya demokratîk ew amade ye. Di serî de pirsgirêkên civakî, ji bo ku pirsgirêka Kurd bi rêyên aştiyane û demokratîk çareser bibe, rêbaza diyalog û muzakereyê hilbijartiye. Lê tevî vê yekê jî polîtîkayên neçareseriyê tên kûrkirin û domandin.”
Di beşê raporê ya “encam û tespîtan” de 12 xal hene. Xalên ku pêşniyarên çareseriyê têde cih digirin, bi vî rengî ne:
“* Îmralî di rewşa mekanekî wisa de ye ku timî mafên bingehîn û azadî lê tên binpêkirin, hemû peywendiyên bi cîhanê re lê hatine qutkirin, saziyên dadger bêalîtî û serbixwebûna xwe lê ji dest dane, kar û bar, biryar û kiryarên bi sûc bi polîtîkaya bêcezatiyê bersiv dibîne, hevdîtinên parêzer, malbat û wasî di asteke ku li cîhanê wê nehatî dîtin de lê hatiye qedexekirin, qedexeyên parêzer û malbatê lê bi veşartî tên meşandin, pîşeyê parêzertiyê lê nayê îcrakirin, 3 sal in ne bi hiqûqî ne jî mirovî ti agahî lê nayên dayîn, kontroleke hiqûqî lê nayê kirin, ewlehî û pêşbîniya hiqûqî lê hatiye qutkirin, di şert û mercên awarte de bi rejîma rewşa awarte re tê birêvebirin.
*Bi biryara hejmara 2’yemîn a Ocalan a Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê re ku 18’ê Adara 2014’an da, hate ispatkirin ku rejîma girtîgehê ya girankirî ya heta mirinê, ji roja destpêkê heta niha rejîmeke êşkenceyê ye. Di heman biryarê de hate tespîtkirin ku tecrîd binpêkirina qedexeya êşkenceyê ye û hate pêşniyarkirin ku divê dawî lê bê anîn. Tevî vê yekê jî şert û mercên tecrîdê hîn bêhtir hate girankirin û ji sala 2015’an û pê ve gihandin asta tecrîda mutleq.
*Li gorî vê yekê muwekîlên me Birêz Abdullah Ocalan 25 sal in, Birêz Konar, Birêz Aktaş û Birêz Yildirim ji dema ku tevlî vê sîstemê kir û vir ve ji Adara 2015’an û pê ve 9 sal in di bin kiryarên giran ên li derveyî mirovahiyê û êşkenceya giran de ne.
*CPT di rapora xwe ya 5’ê Tebaxa 2020’î de ev rewş weke agahîwernegirtina mutleq (incommunicado) pênase kir û diyar kir ku ev yek li dijî hiqûq û pîvanên navneteweyî ye, nayê qebûlkirin û pêşniyar kir ku bê rakirin.
*Her wiha tespît kir ku cezayên dîsîplînê yên ji bo astengkirina serdanên malbatê weke hincet têne nîşandan ne cihê baweriyê ne, ji bo xapandinê ne. Ji xwe berê tespît kriibû ku ji 27’ê Tîrmeha 2011’an û vir ve -pênc hevdîtinên îstîsnayî ne di nav de- astengkirina hevdîtinên parêzeran li dijî hiqûqa navxweyî û hiqûqa navneteweyî ye, biryareke polîtîk e. (Rapora CPT 2013, pr.18).
* Herî dawî weke ku di biryara tedbîrê ya Komîteya Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî ya 6’ê Îlona 2022’an û bibîrxistina li hikumetê ya 19’ê Çileya 2023’an de tê dîtin, rewşa agahîwernegirtinê ya li Îmraliyê şêweyekî êşkenceyê ye. Kiryareke welê ye ku divê tavilê bê bidawîkirin û nayê qebûlkirin.
*Li gel serlêdanên me yên ji bo bicihanîna pêşniyarên CPT û daxwazên tedbîrê yên Neteweyên Yekbûyî, di sala 2023’yan de ji aliyê pêkanînê ve ti guhertin nebû, di rewşeke mecbûrî de jî ya mîna erdhejê ku qanûn mecbûriyetê ferz dike, navber ji rewşa ‘incommunicado’ re nehate dayin, bênavber dewam kir. Ji ber vê yekê jî sala 2023’yan bû saleke welê ku bi ti awayî agahî nehate wergirtin.
*Rewşa incommunicado ya muwekîlan ku nêzî 3 sal in dewam dike, bi rengekî eşkere binpêkirina qedexeya êşkenceyê ye ku di xala 3’yemîn a Peymana Mafên Mirovan a Ewropayê de hatiye destnîşankirin.
*Li gel vê yekê mafê darizandina adîl a xala 6’emîn a peymanê, mafê agahîwergirtinê, hurmeta li jiyana taybet û malbatê ya xala 8’emîn, rêya serlêdana bi bandor a xala 13’emîn, qedexeya astengkirina maf û azadiyê ya xala 18’emîn bi rêk û pêk hatin binpêkirin.
*Di nava sala 2023’yan de sê mehan carekê serdana malbat û wasî, şeş mehan carekê jî axaftina bi telefonê û serdana parêzeran hate qedexekirin, ku ev qedexe dûrî ji bingeha madî û qanûnî ye. Navê ‘biryara dadgehê yan jî cezayê dîsîplînê’ lê hatibe kirin jî ji aliyê cewherî û naverokê ve kiryareke ku xwe dispêre hincetên polîtîk ên hikumetê.
*Bi biryarên polîtîk ên li derveyî qanûnê, rewşa hiştina li incomunicado nikare bê rewakirin. Berevajî vê yekê bicihanîna van biryaran bi rengê ku rê nade têkiliyeke herî biçûk, hem rewşa incommunicado radixe pêş çavan, hem jî nîşan dide ku li Îmraliyê mekanîzmayeke li derveyî hiqûq û qanûnê, veşartî (de facto) ya bi hevkariya hikumet-rêveberî-dadgeriyê li Îmraliyê hatiye avakirin.
*Tecrîd û rewşa agahîwergirtinê ya ku muwekîl tê de têne ragirtin, ne tenê li dijî pîvanên hiqûqî yên navneteweyî ne, di heman demê de li dijî qanûn û destûra bingehîn e. Hem di peymanên navneteweyî de ku Komara Tirkiyeyê mohra xwe daniye binê, hem jî di mewzûata neteweyî ya Komara Tirkiyeyê de ti sparteyek nîne ku muwekîlên me di rewşeke agahîwernegirtinê ya mutleq de bêne hiştin.
*Rewşa agahîwergirtinê ku tê wateya binpêkirina berpirsyariyên erênî û neyînî yên navneteweyî û xwe naspêre destûra bingehîn û qanûnan, bi israr ji aliyê rêveberên Sîstema Tecrîdê ya Îmraliyê ve tê dewamkirin, ku ev yek tê wê wateyê ku wezîfeya xwe ji bo nebaşiyê bi kar tînin, qedexeya êşkence û astengkirina maf û azadiyê binpê dikin.
*Li Tirkiyeyê ku çavkaniya xwe ji nêzîkatiya ewlekarîperest a tund a xwe dispêre neçareserkirina pirsgirêka Kurd werdigire, di navbera avakirina jiyaneke li derveyî hiqûq û demokrasiyê û Sîstema Tecrîdê ya Îmraliyê ya li dijî Destûra Bingehîn, Peymana Mafên Mirovan a Ewropayê û saziyên din ên hiqûqî, paraleliyek heye.
*Li ser vê bingehê, di tevahiya pêvajoya Îmraliyê de ku ketiye sala 25’an, Birêz Ocalan her carê eşkere kir ku di meseleya Kurd de ew alîgirê çareseriyeke aştiyane, destûra bingehîn û demokratîk e, sekna xwe ya li Îmraliyê jî her tim bi vî rengî bû. Di vê pêvajoyê de her carê li hemberî hêzên dijberên çareserî û diyalogê, siyaseteke xurt a çareseriya demokratîk, aştî û jiyanê meşand.
*Tecrîda 25 salan; tecrîda mutleq a piştî sala 2015’an û kiryarên agahîwernegirtinê ya mutleq a piştî sala 2021’an destpê kir, di salên 2022 û 2023’yan de hîn giran bû, tê wateya bêbandorkirina rêya siyasî û hiqûqî, esaswergirtina polîtîkayên ewlekarîperest û zordariyê. Ev rê jî polîtîkaya wan hêzan e ku li dijî demokrasî, çareseriya demokratîk, diyalog û danûstandina bi diyalogê, xwe ji neçareserkirin, siyaseta dijminatî û rantê xwedî dikin. Ji xwe encamên neyînî yên ji ber wan hatin afirandin, welat û herêm xist nava krîzên piralî, bû sedem ku çavkaniyên gelan û cografyayê ji aliyê hêzên desthilatdariyê ve bêne çikandin.
*Hemû nîşaneyên aborî, siyasî, civakî û hiqûqî yên heyî ferz dikin ku divê deriyên Îmraliyê bêne vekirin, derfet ji Birêz Ocalan re bê dayin ku karibe di mijarên çareseriya demokratîk û aştiyê de bi rola xwe rabe. Bêyî ku hîn bêhtir dereng bikeve, ji bo xêra herkesî, derbasî siyaseta diyalog û danûstandina bi Birêz Ocalan bê kirin ku şert û mercên azadî, ewlekarî û tenduristiya Birêz Ocalan bêne misogerkirin. Ev yek tê wê wateyê ku alternatîfa hiqûqî û siyasî bikeve dewrê.
*Li ser vê bingehê, pêwîstiyeke dîrokî ye ku sala 2024’an bibe sala azadiya Birêz Ocalan, li gel vê yekê li gorî Peymanên Mafên Mirovan û Neteweyên Yekbûyî yên ku maf û azadiya mirovan sê nifş in ewle dike, derbasî destûreke bingehîn a demokratîk û dewleteke hiqûqa demokratîk bibe û bibe sala çareseriya pirsgirêka Kurd.”
